Cele lekcji:
- zapoznanie uczniów z kolejnymi etapami życia Jana Karskiego;
- kształcenie umiejętności zdobywania informacji ze źródeł historycznych, zadawania pytań badawczych, krytyki źródeł;
- kształcenie umiejętności układania zdarzeń w porządku chronologicznym;
- kształcenie umiejętności tworzenia biogramu;
- kształcenie umiejętności konstruowania opowieści biograficznej i odnoszenia losów jednostki do kontekstu historii Polski oraz historii powszechnej;
- kształcenie umiejętności pisania rozprawki.
- taka forma lekcji stwarza możliwość lepszego zrozumienia bohatera, jego motywacji i przeżyć; pozwala zrozumieć powody, dla których opisywana osoba jest wzorem i autorytetem dla innych.

Metody pracy:
Podział klasy na grupy. Każda z grup pracuje na wybranym fragmencie pakietu.

Pomoce dydaktyczne:
- materiały źródłowe z pakietu;
- wybór zdjęć przedstawiających Karskiego w rożnych momentach życia;
- mapy historyczne świata z okresu II wojny światowej i okresu powojennego.

Przebieg zajęć:
Kilkuzdaniowe przedstawienie osoby Jana Karskiego w kontekście historycznym (przypomnienie najważniejszych wydarzeń na tema II RP i wojny oraz okupacji niemieckiej w Polsce).

Podział uczniów na grupy:
A) Grupa I - Dzieciństwo i lata przedwojenne (wywiad Macieja Wierzyńskiego z Janem Karskim)
B) Grupa II – Wybuch wojny i Okupacja niemiecka.
C) Grupa III – Polskie Państwo Podziemne
D) Grupa IV – Misja
E) Grupa V – Życie powojenne
Każda grupa (na podstawie pytań pomocniczych) ma zadanie zapoznania sie z dokumentami dotyczącymi pewnego okresu w życiu Jana Karskiego. Spisanie faktów z życia Karskiego w porządku chronologicznym i dobranie zdjęć.

Po zakończenie prac wstępnych każda grupa prezentuje i zapisuje swoje ustalenia na forum klasy najlepiej w formie osi chronologicznej.

Po sporządzeniu osi uczniowie wraz z nauczycielem zastanawiają się nad ciągłością narracji i próbują odnaleźć brakujące informacje w materiałach pomocniczych pakietu lub książkach czy Internecie.

Podsumowanie –
a) Napisanie biogramu Jana Karskiego; praca dla uczniów gimnazjum z przedmiotu historia.
b) Napisanie rozprawki na temat: Czy Jan Karski może być wzorem dla współczesnej młodzieży i jeśli tak to dlaczego? Praca dla uczniów gimnazjum i liceum z przedmiotu język polski lub WOS czy wychowanie obywatelskie.
c) Napisanie szkicu biografii (lub biografii) Jana Karskiego; praca dla uczniów liceum jako realizacja projektu interdyscyplinarnego poprzedzona informacją od nauczyciela na temat wymogów konstrukcyjnych biografii.

Przykładowy katalog pytań pomocniczych dla poszczególnych grup:
A) Grupa I Dzieciństwo i lata przedwojenne:

W jakim mieście urodził się i wychował bohater?

Co możesz powiedzieć o jego rodzinie i kolegach?

Gdzie i w jaki kierunku się kształcił?

Czy możemy coś powiedzieć o jego sposobie myślenia i stosunku do Polski i świata?
B) Grupa II – Wybuch wojny i Okupacja niemiecka.

Gdzie i w jakiej formacji służył Jan Karski we wrześniu 1939 r.? Z kim walczył?

Co się z nim stało po kapitulacji?

W jaki sposób znalazł się pod okupacją niemiecką?

W jakich warunkach żył i co robił?
C) Grupa III – Polskie Państwo Podziemne

Dlaczego posługiwał się dwoma nazwiskami?

Co robił w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego?

Jakie niebezpieczeństwa mu groziły i jak z tego wybrnął?

D) Grupa IV – Misja

Jakie zadanie i od kogo otrzymał Jan Karski latem 1942 r.?

W jaki sposób przygotowywał się do jego wykonania?

Jakie niebezpieczeństwo mu groziło w związku z podejmowanym zadaniem?

Kogo i w jakim celu odwiedził w Londynie i Waszyngtonie?

Czy jego misja zakończyła się sukcesem?

Materiał dodatkowy dla grupy IV:
„Po przeczytaniu mojego wstępnego raportu postanowił mnie przyjąć premier rządu, generał Władysław Sikorski. Darzyłem go wielkim szacunkiem, podobnie jak moi rodacy w kraju. […] Rozmawialiśmy długo. Generał interesował się poglądami przywódców Podziemia na temat przyszłego kształtu Polski. Powiedziałem mu, że wspólna cechą dążeń tych ludzi jest stworzenie państwa opartego na niewzruszonych zasadach demokracji, zapewniającemu wolność i sprawiedliwość każdemu jego mieszkańcowi. Nie ukrywałem, że Polacy w kraju wiążą z jego osobą ogromne nadzieje i postrzegają go jako naturalnego przywódcę wolnej Polski. Są gotowi do ofiar i wyrzeczeń dla osiągnięcia ostatecznego celu, jakim jest wyzwolenie kraju. […]

Kiedy wychodziłem, generał powiedział:
- Młody człowieku, ciężko napracowałeś się na tej wojnie. Zostałeś odznaczony krzyżem Virtuti Militari. Dekoracja odbędzie się pojutrze. […] (J. Karski, Tajne państwo, Warszawa 2004, s. 284-285).
E) Grupa V – Życie powojenne

Dlaczego Jan Karski nie wrócił do Polski?

Czym zajmował się podczas pobytu w Waszyngtonie w 1944 r.?

Co robił po zakończeniu wojny?

Czy miał rodzinę?
F) Pytanie do wszystkich grup:

Skąd czerpiemy większość informacji na temat życia i działalności Jana Karskiego?

Jakie w związku z tym czyhają na badacza pułapki i niebezpieczeństwa?

Pobierz scenariusz lekcji w PDF >>

Cele lekcji:
- uczeń zna prawodawstwo władz okupacyjnych Generalnego Gubernatorstwa regulujące sytuację Żydów;
- uczeń zna sposoby przeciwdziałania zagładzie Żydów podejmowane przez polskie państwo podziemne;
- uczeń rozumie postawy ludności polskiej wobec ludności żydowskiej w okresie okupacji hitlerowskiej;
- uczeń umie uzasadnić różnorodne postawy poprzez odnalezienie emocji i odwołanie się do własnych doświadczeń lub doświadczeń osób bliskich.
- uczeń rozumie przydatność psychologii w procesie interpretacji wybranych źródeł historycznych.

Metody dydaktyczne:
Pogadanka, praca w grupach, elementy dramy.

Pomoce dydaktyczne:
Pakiet edukacyjny.

Przebieg lekcji:
Nauczyciel rozpoczyna od zadania pytania:
„Czy łatwo jest oceniać postaci historyczne…?” i podaje niekoniecznie związany z tematem lekcji przykład decyzji o przystąpieniu do powstania styczniowego.
Nauczyciel przywołuje problem postaw moralnych w szczególnie trudnych sytuacjach (może posiłkować się wiedzą psychologiczną dotyczącą zachowań ludzi działających w silnym i długotrwałym stresie). Wyjaśnia, że wartościowa i prawdziwa ocena postępowania jest możliwa dopiero po analizie jak największej liczby danych.
Nauczyciel przeprowadza podział na pięć grup i rozdziela materiały z pakietu edukacyjnego:

• ROZPORZĄDZENIE O DEFINICJI POJĘCIA "ŻYD" (Misja/Misja)
• KARA ŚMIERCI ZA OPUSZCZENIE GETTA (Misja/Karski w getcie)
• ANONIMOWY DONOS NA ŻYDÓW I POMAGAJĄCYCH IM POLAKÓW (Misja/Misja)
• KOMUNIKAT WS. ZWALCZANIA SZANTAŻÓW (Misja/Misja)
• SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI RADY POMOCY ŻYDÓW (Misja/Misja)
• POLACY RATUJĄCY ŻYDÓW (Misja/Misja)

Uczniowie analizują teksty klasyfikując zagrożenia związane z pomocą Żydom oraz postawy Polaków. Nauczyciel następnie wprowadza uczniów w sytuację, w której będą musieli podjąć decyzję dotyczącą swego postępowania w warunkach okupacji niemieckiej 1939 – 45.

Grupy losują następujące historie:

Rodzina 1:
Jesteście rodziną wielopokoleniową: dziadkowie, rodzice, czworo dzieci. Utrzymanie zapewnia Wam niewielkie gospodarstwo. Coraz trudniej z niego wyżyć, ponieważ władze okupacyjne wprowadziły obowiązek dostarczania żywności na potrzeby III Rzeszy. Staracie się ukrywać chociaż część plonów przed niemieckimi urzędnikami. Gdyby sprawa się wydała nie ominąłby Was obóz koncentracyjny. Dobrze wiecie, że wszyscy w waszej wsi ukrywają plony, a niektórzy nawet wożą mięso z nielegalnego uboju do miasta i nim handlują.

Rodzina 2:
Jesteście inteligencką rodziną z Warszawy: matka i dwóch synów w wieku gimnazjalnym. Ojciec - lekarz dostał się do niewoli niemieckiej i nie wrócił dotąd z oflagu. Niemcy wyrzucili Was z mieszkania przy Złotej, ponieważ zorganizowano tam dzielnicę żydowską. Teraz mieszkacie w jednym pokoju na poddaszu. Mama – germanistka zajmuje się dorywczo tłumaczeniami rozmaitych listów i petycji do władz okupacyjnych, a młodszy syn pracuje jako kelner. Wszyscy uczestniczycie w działaniach Armii Krajowej. Starszy syn, który służy w Biurze Informacji i Propagandy, ma wyrobiony lewy ausweis, aby uniknąć wywózki na roboty do III Rzeszy.

Rodzina 3:
Jesteście wielodzietną rodziną z Radomia: rodzice i czworo dzieci: najmłodsze dwuletnie, najstarsze ośmioletnie. Ojciec pracuje w przejętych przez Niemców zakładach zbrojeniowych: 12 godzin na dobę. Dostaje za to kartki na żywność. Gdyby nie rodzina na wsi nie przeżylibyście. Mieszkacie w wynajmowanym mieszkaniu - niewielkim pokoju z kuchenką.

Rodzina 4:
Jesteście starszym małżeństwem z Dębicy. Mąż pracuje na poczcie, a żona zajmuje się naprawianiem ubrań. Wasz syn – oficer z którego byliście dumni - trafił do sowieckiej niewoli w 1939 r. i od dawna nie ma już o nim wiadomości. Wszystkich Waszych żydowskich sąsiadów wywieziono, w tym właściciela kamieniczki, w której wynajmujecie mieszkanie.

Rodzina 5:
Jesteście wielopokoleniową rodziną ziemiańską – dziadkowie, rodzice, trójka dzieci i dwie ciotki – stare panny. Macie duży dwór i gospodarstwo, w których zatrudniacie około dwudziestu pracowników. Niemcy dokwaterowali Wam dwie polskie rodziny wypędzone z Wielkopolski, która została wcielona do III Rzeszy. Stale współpracujecie z AK. Często u Was pojawiają się „kuzyni” i „kuzynki” z miasta, niektórzy z nich wymagają kuracji.

Po zapoznaniu się z historiami grupy losują zadania:

Zadanie 1:
W domu obok, który zajmuje starsze małżeństwo słyszeliście dziecięcy płacz. Już wcześniej zauważyliście, że starsi państwo zachowują się dziwnie, często gdzieś wychodzą i wracają z pakunkami. Skoro wy to słyszycie, to może i ten volksdeutsch z naprzeciwka to usłyszy. Co robicie?

Zadanie 2:
Było już po godzinie policyjnej, kiedy przyszedł do Was wymizerowany człowiek, ciemnowłosy i ciemnooki. Zapytał czy nie moglibyście dać mu jakiegoś starego, ciepłego ubrania i kawałka chleba, a on zaraz sobie pójdzie dalej. Co robicie?

Zadanie 3:
Jedno z Was spotkało na ulicy/drodze małą dziewczynkę. Była wymizerowana i brudna, głód wygonił ją z dotychczasowej kryjówki. Na pustej ulicy zapadał zmierzch, z oddali dochodził odgłos kroków patrolu niemieckiej żandarmerii. Co robicie?

Zadanie 4:
Przyszedł do Was młody chłopak, nie ma gdzie się podziać. Byliście znajomymi jego ojca. To Żyd, ale nic w jego wyglądzie, ani mowie nie zdradza tego faktu. Problemy mogą się zacząć, gdy Niemcy będą chcieli sprawdzić jego dokumenty. Co robicie?

Zadanie 5:
Przed godziną całkiem niedaleko słyszeliście strzały. Nagle do Waszych drzwi zapukał młody mężczyzna. Był blady i dziwnie przyciskał rękę do boku. Poprosił, aby go wpuścić. Co robicie?

Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się z zadaniami, a następnie o wypełnienie tabeli. Czasu na decyzję nie powinno być zbyt wiele – maksymalnie 5 min.

Nazwanie emocji towarzyszących danej rodzinie w pisywanej sytuacji
Decyzja
Uzasadnienie pojętej decyzji

Podsumowanie:
Uczniowie na podstawie przedstawionych prezentacji rozszerzają wcześniej przygotowaną klasyfikację postaw i zagrożeń.

Praca domowa:
Napisz esej – na podstawie opisanych na lekcji postaw oceń i opisz postępowanie Jana Karskiego.

Pobierz scenariusz lekcji w PDF >>

Cele lekcji:
- kształtowanie umiejętności czytania ze zrozumieniem, zadawania pytań badawczych, odnajdywania i interpretacji informacji;
- kształtowanie umiejętności wyciągania wniosków i formułowania sądów historycznych.

Metody pracy:
Praca z konkretnym źródłem.

Przebieg lekcji:
Wstęp historyczny na temat sytuacji ludności polskiej i żydowskiej w czasie okupacji niemieckiej.

Nauczyciel rozdaje uczniom tekst.

List do władzy niemieckiej (pisownia oryginalna)

Panowie wy nie wiecie co robi się na mętowie. […] Stanisław Grzesiak tszyma wiciniskiego tego co mieszka na głószczyznie tego co chczecie go złapaci co zpszedal żydom karabin. Jan lawędorski zprzedajo żydom żywność. U michała czernica piła żydowska banda w borze narodzenie całe noc i Przebywa do Tych czas. […] ełrzbieta Kowalczykowa tszyma rzyda mętoskiego wpiewnicy wtej chałópie z pułnocy. Proszę zrobici rewizie scisłu. Wchud do piewnicy jest koło pieca. Jan Dziachan zpszedal żydom karabin, były u niego biły go i muwiły ty masz karabin a potem poszedł z nimi w pole i oddał jm w polu i on otszymuje tajne gazety, a simuklasz zawodu Władysław Jelemiski zpszedaje żydom żywnosici. a jego teściowa chwaliła się u sumsiada rżze żydówka mętoszka pszyszła do niej i dawała jm 40 kila rombanki żeby ją tszymaci i tszymają do tych Pur. Teowil malec simukluje rąbanką, mąko i kaszą i kiełbasą wywozi do lasu do band. Antoni Stachura te rzydy co były na mętoskich polach to on ich wywiusł do chmieloskiego lasu dobrze mu Zapłaciły. […] Ten list pisała osoba ze wsi menkowa, gminy zemborzyce.

List do władzy niemieckiej (pisownia poprawiona)

Panowie, Wy nie wiecie, co dzieje się w Mętowie. […] Stanisław Grzesiak trzyma [w znaczeniu ukrywa] Wicińskiego, mieszkającego w Głuszczyźnie, tego którego chcecie złapać, który sprzedał Żydom karabin. Jan Lawędorski sprzedaje Żydom żywność. U Michała Czernica żydowska banda piła całą noc w Boże Narodzenie i tam dotychczas przebywa. […] Elżbieta Kowalczykowa trzyma [ukrywa] Żyda z Mętowa w piwnicy w chałupie leżącej na północy [wsi]. Proszę zróbcie ścisłą rewizję. Wejście do piwnicy jest koło pieca. Jan Dziachan sprzedał Żydom karabin. [Żydzi] byli u niego, bili go i mówili: “ty masz karabin”, a potem [Jan Dziachan] poszedł z nimi w pole i tam im dał [karabin]. On otrzymuje [także] tajne gazety. Zajmujący się szmuglem wódki Władysław Jelemiski sprzedaje Żydom żywność. A jego teściowa chwaliła się sąsiadowi, że Żydówka z Mętowa przyszła do niej i dała im 40 kilogramów rąbanki [w zamian], żeby ją trzymali [ukrywali], i oni trzymają ją do tej pory. Teofil Malec szmugluje rąbanką, mąką, kaszą i kiełbasą, wywozi [je] do lasu do band. Antoni Stachura – Żydów, którzy byli [ukrywali się] na mętowskich polach, on wywiózł do chmielowskiego lasu, dobrze mu [za to] zapłacili. […] Ten list pisała osoba ze wsi Mętów, gminy Zemborzyce. 

ŹRÓDŁO: ADAM PUŁAWSKI, HISTORIA JEDNEGO DONOSU. CO ROBIŁO SIĘ NA MĘTOWIE, "RZECZPOSPOLITA", 6–7 VII 2002.

Propozycja analizy źródła:

Uczniowie w odpowiedziach na pytania powinni posługiwać się jedynie wiedzą pochodzącą ze źródła z wyjątkiem pytania 5., które powinno być potraktowane także jako okazja do zastosowania wiedzy na temat relacji międzyludzkich płynącej z doświadczenia szerszego niż nauka szkolna.
1. Z jakiego rodzaju źródłem mamy do czynienia?
2. Kim jest autor listu? Podaj jak najdokładniejszą charakterystykę na podstawie tekstu.
3. Kim byli dla autora listu ludzie, których denuncjował (Polacy i Żydzi)? Wymień tych ludzi. Co można o nich powiedzieć na podstawie tekstu?
4. Wymień działania denuncjowanych opisane w liście (Polaków i Żydów)?
5. Czym kierował się autor listu? Jaka była jego motywacja? (jest to pytanie, na które nie ma dosłownej odpowiedzi w źródle)
6. Scharakteryzuj życie na wsi w czasie okupacji niemieckiej.
7. Jakie motywacje mieli Polacy pomagający Żydom?

Powyższe pytania są przykładowymi propozycjami, które można zastosować do tego tekstu. Podsumowanie: Odnalezienie w pakiecie edukacyjnym dokumentów pokazujących stosunek polskiego państwa podziemnego do tego typu postaw.

Propozycja dodatkowa:

Uczniowie mogą samodzielnie poprawić oryginalny tekst listu zgodnie z zasadami polskiej ortografii.

Pobierz scenariusz lekcji w PDF >>

Cele lekcji:
- zapoznanie uczniów z informacjami na temat pomocy udzielanej Żydom przez Polaków;
- przedstawienie różnych sposobów pomagania Żydom;
- kształtowanie umiejętności pracy z tekstem źródłowym: czytania ze zrozumieniem i analizy tekstu

Metody pracy:
Praca w grupach , burza mózgów, praca z tekstem źródłowym

Środki dydaktyczne:
Teksty źródłowe

Przebieg lekcji:

Wstęp: przedstawienie sytuacji Polaków i Żydów w czasie II wojny światowej.

Wspólne zastanowienie się nad tym, w jaki sposób Polacy mogli pomagać? Co robili? Czy pomagali? – burza mózgów.

Rozdanie tekstów pokazujących różne sposoby pomocy Żydom, udzielanej przez Polaków – teksty będą konfrontacją z wnioskami wypływającymi z poprzedniej dyskusji.

Wspólne narysowanie schematu – jak Polacy pomagali Żydom

Narysowanie schematu – jak Polacy pomagali Żydom.

Teksty:

Relacja Alicji Resich-Modlińskiej o jej babci Franciszce Budziaszek-Resich

Babcia była osobą znaną w Krakowie. Posiadała wspaniały zakład fryzjersko-kosmetyczny przy ulicy Grodzkiej. Kiedy szła ulicą Floriańską – tak głosi wieść – wszyscy się za nią oglądali. Miała przepiękne włosy, no i podobno była bardzo urodziwa. Ale te włosy warto zapamiętać, długie, blond, podobno do stóp jak je rozpuściła, w kolorze platynowym. Babcia miała wielkie serce. Gromadziły się tłumy ubogich, biedaków, których dokarmiała, dawała im pieniądze czy odzież. Kiedy przyszła wojna, babcia to serce skierowała ku Żydom, w większości i tam zaczęła masowo farbować im włosy na blond, prostować włosy, farbować brwi i rzęsy i rozjaśniać karnację. Jest niezliczona ilość tych osób, które uratowała. Niestety, tak jak mówi wieść, nie ma dowodów, ktoś ją zadenuncjował. Trafiła do Ravensbrück, no i właśnie tam niestety zmarła. No i to co mogę powiedzieć też, że z tych jej przepięknych włosów zrobiono aż trzy naprawdę cudne peruki.

Relacja z filmu Życie za życie, realiz. A. Gołębiewski, 2007.

[…] Było to w dniach, kiedy hitlerowscy oprawcy gnali bez przerwy mieszkańców getta na tzw. Umschlagplatz (punkt zbiorczy wysiedlenia). […] Właśnie w tym okresie powstała konieczność wyprowadzenia jak największej liczby ludzi na „stronę aryjską”. Jeśli chodzi o dorosłych, korzystaliśmy z tego, że codziennie wyprowadzano grupy Żydów na różne roboty poza murami getta. Przekupywaliśmy żandarmów, którzy liczyli te grupy podczas przejścia przez bramy. Gorzej było z wyprowadzaniem dzieci.[…] Przeważnie dzieci wyprowadzano przez podziemne korytarze gmachu sądów oraz remizy tramwajowej na Muranowie. Dzieci umieszczano w specjalnie przeznaczonych do tych celów mieszkaniach – „pogotowia opiekuńczego rozdzielczego”, gdzie udzielano im pierwszej pomocy i przygotowywano do życia w nowych warunkach.

Relacja Ireny Sendlerowej za: Ten jest z ojczyzny mojej, opr. W. Bartoszewski i Z. Lewinówna, Warszawa 2010, s. 99.

W czasie okupacji przebywałam w Warszawie […]. W moim domu istniała tzw. skrzynka – rodzaj „pogotowia opiekuńczego”. Dzieci wyratowane z getta przebywały u nas po kilka dni przed umieszczeniem ich w miejscu stałego pobytu. Przypominam sobie dziewczynkę, którą zawiniętą w koc, przerzucono przez mur odgradzający getto, inną przyniesioną w dużym koszyku. Przysyłano dzieci wyciągnięte z kanału. Trzeba je było umyć, ubrać i przygotować do życia w nowym dla nich środowisku. […] Każde dziecko, jakie znalazło się w zasięgu naszego działania, zostawało w razie potrzeby umieszczone bądź w zakładzie opiekuńczym, bądź też u prywatnych rodzin. Zakłady prowadzone głównie przez zakony, przyjmowały bez zastrzeżeń każde dziecko żydowskie, zdając sobie w pełni sprawę z grożącego niebezpieczeństwa. Mogło to być przecież wyrokiem śmierci na cały dom zakonny. Ażeby umieścić dziecko żydowskie w zakładzie, należało sporządzić fikcyjny wywiad społeczny, zdobyć fałszywą metrykę urodzenia. Na tej podstawie wydawało się polecenie przyjęcia dziecka do zakładu opiekuńczego. Wywiady pisały zaufane opiekunki społeczne. Fałszywych metryk dostarczało wiele parafii katolickich. […]

Relacja Jadwigi Piotrowskiej za: Ten jest z ojczyzny mojej, opr. W. Bartoszewski i Z. Lewinówna, Warszawa 2010, s. 108-109.

[…] O osobach pochodzenia żydowskiego, które należało otoczyć opieką lekarską dowiadywał się dr Rostkowski […]. Otrzymywał adresy osób, które należało odwiedzić z przybliżonym opisem schorzenia. Z pomocą syna werbował odpowiednich lekarzy specjalistów bądź pielęgniarki do wykonywania zabiegów.[…] Do chorych szło się nie tylko z normalnym zaopatrzeniem lekarskim lub pielęgniarskim w postaci stetoskopu, strzykawki, materiału opatrunkowego itp., ale również z reguły z lekami, a często z ubraniem, żywnością i pieniędzmi […].Wizyt domowych było bardzo wiele. Liczba ich, jak podaje dr Rostkowski, wahała się od kilku do kilkudziesięciu miesięcznie na lekarza. […]

Relacja Ludwika Rostkowskiego i Tadeusza Stępniewskiego, opracowana przez Helenę Kozłowską za: Ten jest z ojczyzny mojej, opr. W. Bartoszewski i Z. Lewinówna, Warszawa 2010, s. 111-112.

Hanna Krall, Gra o moje życie

[…] W Lublinie wypędzano nas z domu.[…] Pamiętam, że stałyśmy na ulicy wśród bezradnych i przerażonych ludzi – mama trzymała mnie za rękę i powtarzała, że nie możemy iść tam, gdzie wszyscy idą, też na pewno nie będzie dobrze jeśli pójdziemy – ale stałyśmy dalej wśród przerażonego tłumu i wrzeszczących Niemców, bo nie wiedziałyśmy co ze sobą zrobić. Tym, który podszedł był Zygmunt Wojtecki […], p. Zygmunt przybiegł, załadował nas jakoś na furmankę – furmanka już czekała – i zawiózł na wieś.
Tak się zaczęło. Potem było mnóstwo ludzi, mieszkań, miejsc. Była wieś Krasnogliny, małżeństwo z dzieckiem, choinka, stół wigilijny – siedziałam na tym miejscu, które zawsze zostawia się wolne dla bezdomnego wędrowca.
Było mieszkanie, w którym zbierali się konspiratorzy […] Właściwie nie powinni mnie byli trzymać, bo narażali dodatkowo ludzi, którzy do nich przychodzili [..].
Potem było małe ubogie mieszkanie p. Podhorskiej i jej chorej córki […]. Potem była kryjówka na krótko u p. Nowaka […], nie mogła być dłużej, bo ukrywali jeszcze kogoś innego. Potem było wytworne mieszkanie z frontowymi i służbówką – pp. Łysakowskich […] Potem byli Czapscy […] Załatwili mamie pracę w swoim sklepie w Rykach.
W tych Rykach była p. Lejwoda, nauczycielka, która uczyła mnie na tajnych kompletach. I p. Makowa, która miała mleczarnię i dawała mleko i masło nam i siostrom zakonnym w Życzynie. Umieściła mnie potem w tym klasztorze, u sióstr albertynek.
Dzięki siostrom znałam bezbłędnie katechizm i wszystkie modlitwy. Przydało się to, kiedy mnie i mamę zatrzymali Warszawie na ulicy. […] Spędziłyśmy noc w celi. Rano policjant powiedział: „Jeśli nie wskażecie kogoś, czyje pochodzenie jest niewątpliwe i kto może ręczyć za was, pójdziecie zaraz na al. Szucha”. Mama, bez nadziei, wymieniła nazwisko jednej z naszych przedwojennych sąsiadek. Po pół godzinie usłyszałyśmy, że przyjechała. Krzyczała: „Co! Moja siostra Żydówką? Co za świństwo! Ja wam pokażę! Jadziu! Gdzie jesteś! Ja im zaraz powiem, co to znaczy nazwać ciebie Żydówką! Przywiozłam twoje dokumenty”. I rzeczywiście – wręczyła papiery swojej siostry.
[…] Maria Ostrowska-Ruszczyńska, która do końca okupacji użyczała nam swego nazwiska i papierów swojej siostry, pracuje obecnie w szwalni Państwowego Szpitala Klinicznego na Oczki.
Potem były jeszcze inne mieszkania i inni ludzie – łańcuch ryzyka, ludzi i miejsc. […] Wszyscy ratując mnie narażali siebie i swoje rodziny na śmiertelne niebezpieczeństwo. W grze o moje życie – stawką było życie 45 osób.

Relacja Hanny Krall, za: Ten jest z ojczyzny mojej,, opr. W. Bartoszewski i Z. Lewinówna, Warszawa 2010, s. 297-299.

Zadanie domowe: Dowiedz się i napisz czym jest odznaczenie „Sprawiedliwy wśród narodów świata”? Komu się je przyznaje i za co?
Odszukaj i opisz historię Polaków ratujących Żydów. Pobierz scenariusz lekcji w PDF >>

Cele lekcji:

- poznanie struktury najwyższych władz państwowych II RP i Polskiego Państwa Podziemnego;
- kształcenie umiejętności porównania funkcjonowania najwyższych władz państwowych w różnych warunkach;
- kształcenie umiejętności formułowania samodzielnych wniosków dotyczących ciągłości państwowej;
- ukazanie złożoności zjawiska, jakim było państwo polskie w okresie II wojny światowej;
- kształcenie umiejętności systematyzowania poszczególnych urzędów wg zasady trójpodziału władz;
- kształcenie umiejętności pracy z materiałem źródłowym: analizy tekstu, formułowania wniosków, myślenia przyczynowo-skutkowego i selekcji faktografii;
- kształtowanie przekonania o niepodważalnej wartości suwerennego państwa.

Metody pracy:
rozmowa nauczająca, praca w grupach, analiza tekstu źródłowego.

Materiały dydaktyczne:
pakiet edukacyjny Jan Karski (wybór dokumentów, schemat Polskiego Państwa Podziemnego).

Proponowane dokumenty:
1. Wybrane fragmenty konstytucji kwietniowej 1935 r. (dotyczące struktury, kompetencji i funkcjonowania najwyższych władz państwowych, również w stanie wojny). http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19350300227 lub tekst w załączniku.
2. Zarządzenie Prezydenta RP z 17 września 1939 r. w sprawie wyznaczenia Władysława Raczkiewicza na następcę Prezydenta RP. (PPP_ schemat ppp _ Prezydent RP)
3. Zarządzenie Prezydenta RP z 2 listopada 1939 r. o rozwiązaniu Sejmu i Senatu.

Zarządzenie Prezydenta RP z 2 listopada 1939 r. o rozwiązaniu Sejmu i Senatu MP, 1939, nr 245 – 251

W Zarządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 września 1938 roku, rozwiązującym Izby Ustawodawcze, wybrane we wrześniu 1935 roku, prezydent Rzeczypospolitej wskazał jako przyczynę ich rozwiązania, że w szerokich masach narodu wzrosło zrozumienie potrzeby czynniejszego współudziału w pracy dla Państwa, że przeto należy odnowić skład Izb, ażeby mogły one dać pełniejszy wyraz nurtującym w społeczeństwie prądom. Równocześnie prezydent Rzeczypospolitej wyraził oczekiwanie, że nowe Izby zajmą stanowisko w sprawie ordynacji wyborczych do Sejmu i Senatu.
Wybory, przeprowadzone w listopadzie 1938 roku, ani Izby, które z nich wyszły, nie zadośćuczyniły potrzebom państwa, wskazanym w powołanym powyżej Zarządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej.
W związku z powyższym na podstawie art. 13. ust 2 pkt. h. Ustawy Konstytucyjnej, rozwiązuję Sejm i Senat z dniem dzisiejszym.
Ambasada RP w Paryżu, dnia 2 listopada 1939 r.

Prezydent Rzeczypospolitej
(-) Władysław Raczkiewicz

za: Historia ustroju i prawa w Polsce 1918–1989. Wybór źródeł, red. S. Rogowski, Warszawa 2006, s. 188.

4. Dekret Prezydenta RP z 9 grudnia 1939 r. O powołaniu Rady Narodowej. (PPP _ schemat ppp _ Rada Narodowa w Londynie)
5. Dekret Prezydenta RP z 26 kwietnia 1944 r. o tymczasowej organizacji władz na terytorium Rzeczypospolitej.

Dekret Prezydenta RP z 26 kwietnia 1944 r. o tymczasowej organizacji władz na terytorium Rzeczypospolitej.

Na podstawie art. 25 ust. 5, art. 65 ust.1, art. 74 i art. 79 ust. 2 ustawy konstytucyjnej stanowię co następuje:
Art.1.1 Ustanawia się Urząd Delegata Rządu na terytorium Rzeczypospolitej.
2. Urząd Delegat Rządu pełni mianowany w tym celu minister, jako zadanie szczególne . Minister ten jest na terenie Rzeczypospolitej zastępcą prezesa Rady Ministrów. […]
Art. 2.1 Delegat Rządu pełni swój urząd do czasu powrotu terytorium Rzeczypospolitej prezesa Rady Ministrów.
2. Z chwilą powrotu prezesa Rady Ministrów prawa i obowiązki Delegata Rządu, przewidziane w dekrecie niniejszym, przechodzą z samego prawa na prezesa Rady Ministrów i wygasają z chwilą wznowienia na terenie Rzeczypospolitej czynności rządu i powrotu prezydenta Rzeczypospolitej. […]
Art. 4.1. Delegat Rządu sprawuje władze konspiracyjną do czasu powzięcia na jego wniosek przez Radę Ministrów uchwały o ujawnieniu tej władzy. […]
Art. 5.1. Zakres działania Delegata Rządu obejmuje:
a) w okresie działalności konspiracyjnej – sprawy walki z okupantem i przestrzegania właściwej postawy narodu w tej walce, tudzież poczynania koniecznych przygotowań do objęcia we właściwym czasie jawnej władzy,
b) po objęciu jawnej władzy – sprawy związane z przywróceniem na ziemiach polskich suwerenności państwowej, sprawy likwidacji skutków wojny i okupacji.
2. Delegat Rządu wykonuje swe zadania zgodnie z dyrektywami i instrukcjami Rządu, utrzymuje on łączność z Rządem i składa mu sprawozdania.
Art. 6. Dla wykonania zadań wymienionych w artykule poprzedzającym, służą Delegatowi Rządu, zarówno w czasie działalności konspiracyjnej jak i po objęciu jawnej władzy, uprawnienia władz naczelnych w zakresie wszystkich działów administracji państwowej z wyjątkiem zagranicznych.
Art. 7.1. Delegatowi Rządu służy prawo wydawania tymczasowych rozporządzeń w przypadkach, w których w myśl obowiązujących przepisów prawnych prawo to mają: prezes Rady Ministrów, Rada Ministrów i ministrowie. […]
Art. 8.1. Delegatowi Rządu służy prawo mianowania, przenoszenia i zwalczania funkcjonariuszy państwowych oraz określania ich uposażeń, bez względu na to, jaka władza w mocy obowiązujących przepisów prawnych jest uprawniona do mianowania. […]
Art. 12.1. Na czas nieobecności Naczelnego Wodza dowództwo Sił Zbrojnych na ziemiach Rzeczypospolitej sprawuje wyznaczony przez Naczelnego Wodza i podległy jemu bezpośrednio Komendant Sił Zbrojnych w Kraju.
2. Komendantowi Sił Zbrojnych w Kraju służy prawo stawiania Delegatowi Rządu wniosków w sprawach wiążących się bezpośrednio z działaniem wojska oraz będących w związku z obronnością państwa […]
3. Komendant Sił Zbrojnych w Kraju uzgadnia z delegatem Rządu zarządzenia mające znaczenie polityczne.
Art. 13.1. Tworzy się Radę Jedności Narodowej, jako organ doradczy i opiniodawczy Delegata Rządu.
2. Rada składa się z 15 do 18 członków powołanych przez Delegata Rządu na wniosek politycznego komitetu Porozumiewawczego spośród przedstawicieli głównych kierunków życia politycznego i społecznego w Polsce. […]
Art. 15.1. Rada wydaje opinie w sprawach wniesionych przez delegata Rządu na jej posiedzeniu oraz może przedstawić Delegatowi Rządu wnioski, opinie i uwagi we wszystkich sprawach należących do zakresu działalności Rządu. […]
Art. 19. Wykonanie dekretu niniejszego porucza się prezesowi Rady Ministrów.
1. Dekret niniejszy wchodzie w życie z dniem podpisania i będzie ogłoszony w Dzienniku Ustaw RP po objęciu przez Delegata Rządu jawnej władzy.
2. Z dniem wejścia w życie dekretu niniejszego traci moc obowiązującą dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 1 września 1942 r. o tymczasowej organizacji władz na ziemiach Rzeczypospolitej (zob. przypis).

Prezydent Rzeczypospolitej: Władysław Raczkiewicz
Prezes Rady Ministrów: Stanisław Mikołajczyk […]

za: Historia ustroju i prawa w Polsce 1918–1989. Wybór źródeł, red. S. Rogowski, Warszawa 2006, s.200–203.

6. Komunikaty Kierownictwa Walki Cywilnej o wyrokach konspiracyjnych sądów

Przebieg zajęć:
Wstęp: przypomnienie wiadomości o sytuacji politycznej na ziemiach polskich po wybuchu II wojny światowej (wyjazd najwyższych władz RP za granicę, powstanie Rządu Polskiego na Wychodźstwie).

Praca z materiałem źródłowym: podział klasy na trzy grupy.
I grupa dokonuje analizy wybranych fragmentów konstytucji kwietniowej 1935 r.
II grupa bada dokumenty związane z funkcjonowaniem władz polskich na wychodźstwie:
- Zarządzenie Prezydenta RP z 17 września 1939 r. w sprawie wyznaczenia Władysława Raczkiewicza na następcę Prezydenta RP. - Zarządzenie Prezydenta RP z 2 listopada 1939 r. o rozwiązaniu Sejmu i Senatu
- Dekret Prezydenta RP z 9 grudnia 1939 r. O powołaniu Rady Narodowej


III grupa analizuje fragmenty Dekretu Prezydenta RP z 26 kwietnia 1944 r. o tymczasowej organizacji władz na terytorium Rzeczypospolitej (dodatkowo komunikaty KWC o wyrokach sądów konspiracyjnych).
Na podstawie dokumentów każda grupa przygotowuje uproszczony schemat najwyższych władz: II RP, władz polskich na wychodźstwie i władz konspiracyjnych w kraju.

Prezentacja schematów władzy: pod opieką nauczyciela uczniowie porównują przygotowane schematy - wskazują relacje między poszczególnymi strukturami władzy, przypisują odpowiednim czynnikom rodzaj wykonywanej władzy (ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza) i miejsce jej sprawowania.

Podsumowanie: prezentacja i omówienie schematu państwa polskiego z 1944 r. Uczniowie samodzielnie odpowiadają na pytania:
- jaki był najważniejszy cel utworzenia i funkcjonowania Polskiego Państwa Podziemnego?
- czy w czasie II wojny światowej funkcjonowały w Europie podobne struktury?
Na koniec nauczyciel pokazuje schemat Polskiego Państwa Podziemnego i uczniowie weryfikują swoje wnioski.

Praca domowa:
22 grudnia 1990 roku nowo zaprzysiężony prezydent Lech Wałęsa odebrał z rąk ostatniego prezydenta na uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego insygnia prezydenckie: tłoki pieczętne prezydenta Rzeczypospolitej, Chorągiew Rzeczypospolitej oraz dokumenty państwowe, w tym oryginał konstytucji z 23 kwietnia 1935 roku.

cyt. za: http://www2.polskieradio.pl/zagranica/ua/news/artykul146064.html

Korzystając z pakietu i innych źródeł informacji na temat władz polskich w okresie 1944-1989, wyjaśnij genezę tego wydarzenia.

Pobierz scenariusz lekcji w PDF >>


1 września 1942 r. Prezydent RP podpisał dekret o tymczasowej organizacji władz na ziemiach Rzeczypospolitej. W październiku dokument został wysłany do Delegata Rządu. Po otrzymaniu poprawek z Kraju dekret został wydany w 1944 r.